Jacquard en Fair Isle

Op Blij dat ik brei van Jeanet ontwikkelde zich een discussie over 'inbreien', 'jacquard', en 'fair isle'.  

Dat was voor mij een reden om er eens wat boekenwijsheid bij te pakken:

Breien is in, maar wat is inbreien?

Op zoek naar een definitie van het woord ‘inbreien’ vind je alleen iets in het Woordenboek der Nederlandsche taal (en dat stamt danoorspronkelijk uit 1909!):

INBREIEN

Woordsoort: werkwoord

Modern lemma: inbreien

–1.Bedr., in verschillende beteekenissen.

↪a.In, V, 3, B, 1°. Ter plaatse van een gat, in eene kous enz. een nieuw gedeelte breien (door breien inzetten). Het inbreien van hielen en stukjes, zoowel alshet aanbreien van een teen, TEUNISSE, Nuttige Handw. 93.
↪b.In, V, 3, C, 2°. Van een breinaald. Er, voor een begin, eenige steken opbreien.  Zoo kan ik het breiwerk niet wegleggen; ik moet eerst de naald inbreien, V. DALE.

↪2.Onz. — In, V, 3, A, 6°. Van eene stof. In 't breien onvoordeelig blijken.

Deze sajet breit zeer in, V. DALE.

© 2007 INL. Artikel gepubliceerd in 1909

Het werken met 2 of meer kleuren draden wordt in de definities niet genoemd. Toch wordt het werkwoord inbreien al decennia lang gebruikt voor het breien van motieven met 2 of meer verschillende kleuren in één naald.

Bij het inbreien worden de begrippen ‘jacquard’ en ‘fair isle’ samen en door elkaar gebruikt. Dit klopt niet helemaal.

Jacquard  is genoemd naar  Joseph-Marie Jacquard. Joseph-Marie is de zoon van een zijdewever. Hij heeft vrijwel zijn hele leven besteed aan het verbeteren van het weefgetouw. Tussen 1790 en 1806  bedenkt hij onder andere de voorloper van het ponskaarten systeem (wat nu nog bij oudere weefgetouwen en breimachines gebruikt wordt) én hij vindt een weefgetouw uit waarbij automatisch patronen kunnen worden ingeweven.

De textiel die hierdoor ontstaat (zowel geweven als gebreid) wordt ‘jacquard’ genoemd. Er kunnen zowel grote als kleine patronen worden gemaakt. Het is een machinale techniek.

Fair Isle breien is oorspronkelijk een handmatige techniek. Er bestaan verschillende theorieën over de oorsprong. Wat zeker is, is dat het breien van de patronen (in plaats van weven) komt door het materiaal dat beschikbaar is. De wol van Shetlandschapen is niet geschikt om mee te weven. Deze schapen, die het harde klimaat van de Shetlands uitstekend overleven, leveren wel uitmuntende breiwol.

Fair Isle breien, met meer dan 2 kleuren per item,  wordt eerst alleen op het eiland Fair Isle beoefend. Op Shetland wordt er met maximaal 2 kleuren gebreid:

Het aantal kleuren per toer is altijd één of twee. Later wordt het breien met meer dan 2 kleuren het ook op het ‘mainland’ (het hoofdeiland Shetland) gedaan. Tot 1800 bestaat breiwerk (trui, sokken, muts) in principe uit één kleur. Kijk maar eens naar de Nederlandse visserstruien. Vanaf 1800 wordt het in de Baltische staten mode om breiwerk in meer kleuren te maken.

In dezelfde periode is er een levendige handel tussen deze staten en de Shetlands. Het Shetland breiwerk is dan al beroemd vanwege de hoge kwaliteit. En net als tegenwoordig: waar veel vraag naar is dat wordt gemaakt. Breiwerk in meer kleuren wordt massaal vervaardigd. De oudst bewaard  gebleven breiwerken in de Fair Isle techniek zijn van rond 1850.

Voor de vrouwen op Fair Isle is het breien bittere noodzaak. Er heerst grote armoede en vrouwen breien zelfs al lopend. Over een sweater doen ze ongeveer een week. Hoe meer gebreid, hoe groter de aanvulling op het inkomen.

Als je dit in je achterhoofd houdt kun je de techniek en de patronen van Fair Isle verklaren.
Er wordt gebreid met drie lange breinaalden zonder knop. Eén van de breinaalden wordt met een punt in een leren riem rond het middel gestoken, met de tweede wordt gebreid en op de derde staat het restant van de steken. De twee bollen wol hangen in een zakje. De vrouwen breien met de continentale methode: de draden over de vingers van de linker (niet-dominante) hand. Er wordt rond gebreid.
Op deze manier is het mogelijk omlopend, met een mand turf op de rug, te breien. De patronen zijn eenvoudig, want fouten moeten worden uitgehaald en dat kost tijd (en daardoor inkomen). Breien met meer dan 8 steken in dezelfde kleur en dan wisselen is niet mogelijk. Probeer het maar eens. Bij meer dan 8 steken ‘loopt’ de niet gebreide kleur van de vinger af.

De kleuren waarmee wordt gebreid zijn in deze periode nog de natuurlijke kleuren van de schapen.

Rond 1920 wordt er ook op Shetland veel Fair Isle breiwerk geproduceerd, nog steeds handmatig. Inmiddels zijn er synthetische verfstoffen ontwikkeld en wordt het breiwerk kleuriger en de patronen ingewikkelder. Na de Tweede Wereldoorlog komen breimachines voor thuis gebruik op de markt. Met deze machines (waarvan de voorloper werd ontwikkeld door Joseph-Marie Jacquard) kunnen de vrouwen op de Shetlands hun inkomen enorm verhogen. Er is immers veel meer productie en er wordt per geleverd stuk betaald. Daarmee wordt het handbreiwerk vervangen door machinebreiwerk. De patronen worden weer simpeler en de kleurstelling eenvoudiger. Dit heeft wel tot gevolg dat het Fair Isle breiwerk minder wordt gewaardeerd. De industrie gaat tussen 1960 en 1980 langzaam maar zeker ter ziele.

Tegenwoordig is er opnieuw volop belangstelling voor Fair Isle breiwerk. Het gaat dan om het breiwerk van hoge kwaliteit, in mooie kleuren, gemaakt van Shetland wol.

Plaatjes kijken? Het Shetland Museum in Lerwick heeft een leuke website . De site is alleen in het Engels, maar voor plaatjes kijken moet dat geen probleem zijn ;-).

Bronnen (en voor wie meer wil lezen echte aanraders):

-         Mailles,les mouvements du fil (ook in het Engels leverbaar: the art of knitting) –Françoise Tellier-Loumagne

-         Book of Fair Isle knitting – Alice Starmore

-         The art of Fair Isle knitting – Ann Feitelson